Từng đỗ đầu ba kỳ thi, Lê Quý Đôn phê phán lối học phục vụ thi cử, đề cao việc “học là để hành”.
Lê Quý Đôn, nguyên là Lê Danh Phương, sinh năm 1726 trong một gia đình khoa bảng tại làng Diên Hà, huyện Diên Hà, trấn Sơn Nam, nay thuộc xã Độc Lập, huyện Hưng Hà, tỉnh Thái Bình. Ông là con cả của tiến sĩ Lê Phú Thứ (sau đổi thành Lê Trọng Thứ) – người từng làm đến chức Hình bộ Thượng thư. Mẹ ông là con gái một tiến sĩ từng trải qua nhiều chức quan.
Từ nhỏ, Lê Quý Đôn nổi tiếng là thần đồng ham học, thông minh, có trí nhớ siêu đẳng. Người đương thời khuyên nhau “Thiên hạ vô tri vấn Bảng Đôn”, tức là thiên hạ có điều gì không biết thì cứ đến hỏi Lê Quý Đôn. Họ thường gọi ông là “túi khôn của thời đại”, nhà bác học lớn của Việt Nam trong thời phong kiến.
Đỗ đầu ba kỳ thi
Năm 1739, Lê Quý Đôn theo cha lên học ở kinh đô Thăng Long. Đến năm 17 tuổi, dưới thời vua Lê Hiển Tông, ông dự thi Hương và đỗ đầu (Giải nguyên). Sách Những người thầy trong sử Việt viết quyển thi của Lê Quý Đôn qua bốn kỳ đều được phê “ưu”, các quan chấm thi hết lời khen ngợi. Hôm xướng danh, câu đầu tiên của người lính phát ra từ chiếc loa dài nghêu, vang lên thật rành rọt “Cử nhân – giải nguyên – Sơn Nam – Lê Quý Đôn – Thập bát tuế”.
Tuy đỗ đầu thi Hương nhưng Lê Quý Đôn thi Hội mấy lần đều không đỗ. Ông ở nhà dạy học và viết sách. Mãi đến năm 1752, khi bước vào tuổi 27, Lê Quý Đôn mới lại dự thi Hội và lần này đỗ Hội nguyên. Vào thi Đình, ông đỗ luôn Bảng Nhãn. Đây là danh hiệu dành cho người đứng thứ hai trong tam khôi, dưới Trạng nguyên, trên Thám hoa. Tuy nhiên, kỳ thi này không lấy đỗ Trạng nguyên nên ông lần thứ ba là người đỗ đầu.
Tranh vẽ Lê Quý Đôn. Ảnh: Bảo tàng Lịch sử quốc gia
Ngay sau khi đỗ đạt, Lê Quý Đôn được bổ nhiệm làm quan và giữ nhiều chức vụ quan trọng trong triều Lê Trịnh như Thị thư, Thị giảng ở Viện Hàn lâm, Toản tu quốc sử, Thừa chỉ Viện Hàn lâm, Học sĩ ở Bí thư các, Tư nghiệp Quốc Tử Giám hay Bồi tụng. Theo Khâm định Việt sử thông giám cương mục, đến năm 1783, ông được giữ đến chức Thượng thư bộ Công.
Là mệnh quan triều đình, Lê Quý Đôn được đi nhiều, thấy nhiều, nghe nhiều, nhờ vậy mà chuyện gì ông cũng nắm rõ ngọn ngành. Ông từng được cử đi sang nhà Thanh rồi đi gặp sứ thần Triều Tiên và khiến họ phải tôn trọng, khen ngợi.
“Túi khôn của thời đại”
Lê Quý Đôn nổi tiếng là tác giả của nhiều tác phẩm khảo cứu về lịch sử, địa chí, văn hóa Việt Nam. Về lịch sử – địa lý, ông có tác phẩm Đại Việt thông sử (tên gọi khác là Lê triều thông sử) với 30 quyển ghi chép về hơn 100 năm của triều nhà Lê, bắt đầu từ Lê Thái Tổ đến Lê Cung Hoàng.
Một số tập sách nổi tiếng khác của Lê Quý Đôn có thể kể đến như Phủ biên tạp lục (6 quyển) ghi chép về tình hình xã hội Đàng Trong từ thế kỷ 18 trở về trước; Vân đài loại ngữ (9 quyển) – “bách khoa thư” đồ sộ nhất thời phong kiến với nhiều tri thức về triết học, khoa học, văn học sắp xếp theo thứ tự: vũ trụ luận, địa lý, điển lệ, chế độ, văn nghệ, ngôn ngữ, văn tự, sản vật tự nhiên, xã hội…
Ngoài ra, ông còn nhiều sách bàn giảng về kinh, truyện, sách khảo cứu về cổ thư, sách thơ văn. Trong lời tựa sách Kiến văn tiểu lục (Chép vặt những điều nghe thấy), Lê Quý Đôn tự nhận trong thời gian phụng mệnh làm việc công, bốn phương rong ruổi, ông “đi tới đâu cũng để ý tìm tòi, làm việc gì mắt thấy tai nghe đều dùng bút ghi chép, lại phụ thêm lời bình luận sơ qua, giao cho tiểu đồng đựng vào túi sách”.
“Việc dùng bút ghi chép, thêm lời bình luận sơ qua mà ông kể đó chỉ là cách nói khiêm tốn của nhà nho chứ tiểu đồng nào, túi sách nào đựng được những gì ông viết ra. Bởi đó là một kho sách đồ sộ, có tới 40 bộ, bao gồm hàng trăm quyển, trùm lên các lĩnh vực triết học, luật học, sử học, địa lý học, nông học, xã hội học, dân tộc học, thiên văn học, từ điển học…”, tác giả cuốn Những người thầy trong sử Việt viết.
Người thầy lỗi lạc phê phán lối học phục vụ thi cử
Không chỉ là nhà bác học, Lê Quý Đôn còn là người thầy xuất sắc trong các thầy giáo ở nước ta hồi thế kỷ 18. Theo Những người thầy trong sử Việt, ông từng mở trường dạy học, có nhiều học trò đỗ đạt. Thời gian làm các công việc liên quan tới giáo dục trong triều, ông luôn là người thầy uy tín, tham gia giảng dạy, bình văn cho các giám sinh. Ông tổ chức các kỳ thi Hội, thi Đình, lo việc đào tạo và tuyển dụng nhân tài cho đất nước.
Khác với nhiều bậc thầy đương thời, Lê Quý Đôn còn là người biên soạn sách giáo khoa và nhà lý luận về giáo dục. Ông thấy được cái hạn chế của cách giáo dục tầm chương trích cú, phục vụ thi cử với mục đích để ra làm quan, đào tạo ra những người thiếu bản lĩnh.
Trong Kiến văn tiểu lục, ông viết “Cái học ấy làm cho lời bàn luận sáng suốt bẵng đi, thói cầu cạnh mỗi ngày một thịnh. Người có chức vị ít giữ được phong độ thanh liêm, nhún nhường, trong triều đình không nghe thấy lời can gián. Gặp có việc thì rụt rè, cẩu thả, thấy lúc nguy thì bán nước để toàn thân, dẫu người gọi là bậc danh nho, cũng đều yên tâm nhận sủng vinh phi nghĩa”.
Cũng trong tác phẩm này, ông chia sẻ đã nhận thấy cái vô bổ, phù phiếm của việc bỏ công ra trau chuốt, gọt giũa từng câu, từng chữ những bài thơ, phú để ca tụng lẫn nhau. Ở tác phẩm Vân đài loại ngữ, ông phê phán các nho sĩ đương thời, chỉ biết nhồi nhét những kinh điển viển vông mà coi thường, thậm chí không biết gì đến các môn học khác; đồng thời tha thiết đề xuất phải thay đổi “Giáo khoa phải dạy cả lục nghệ, trong đó cả văn tự và vũ bị”.
Về phương châm học tập, Lê Quý Đôn chủ trương khi học phải biết nắm lấy cái chính, có óc suy luận, không nệ vào sách vở và học là để hành. Trong Dịch kinh phu thuyết, ông viết “Sách không hết lời, lời không hết ý… Phải hiểu ngầm ý của thánh nhân ở ngoài lời sách mới được”, “đọc sách một thước không bằng hành được một tấc”.
Với các bậc cha mẹ, Lê Quý Đôn khuyên “Dạy con phải dạy cho có nghề nghiệp” (không nhất thiết lấy thi cử làm con đường duy nhất để lập thân), “muốn con nên người phải dạy cho chúng biết sợ hãi, biết hổ thẹn, biết khó nhọc”.
Trong bối cảnh triều chính, đất nước rối ren, Lê Quý Đôn lâm bệnh nặng. Sau đó, ông xin về quê mẹ ở huyện Duy Tiên, Hà Nam để chữa trị nhưng không qua khỏi. Ông mất vào giữa năm 1784, thọ 58 tuổi.
Tác giả Văn Tân viết trong cuốn Trí thức Việt Nam xưa và nay:”Lê Quý Đôn là nhà bác học lớn nhất của nước Việt Nam thời phong kiến. Suốt đời ông đọc sách không biết mệt mỏi và viết sách không mệt mỏi”. Ngày nay, tên của Lê Quý Đôn được đặt cho nhiều đường phố, trường học từ đại học đến mầm non ở khắp tỉnh, thành.
Dương Tâm
Theo VNE
Tin mới nhất
Thạc sĩ giáo dục Harvard: “Quà gì ý nghĩa nhất ngày 20/11?”
06:51:04 20/11/2018
“Phụ huynh tặng quà ngày 20/11 vì biết ơn thầy cô đã dạy dỗ các con, song đôi khi việc này trở thành một thủ tục vì họ sợ thầy cô không quan tâm con mình bằng con của người khác”, thạc sĩ Đại học Harvard Trương Phạm Hoài Chung chia sẻ.
Những người hùng vô danh trên bục giảng
06:47:54 20/11/2018
"Dù là tên tuổi không đăng trên báo, không được thưởng huân chương, song những người thầy giáo tốt là những người anh hùng vô danh...”
Những cách nói thay thế 'good luck'
06:43:57 20/11/2018
Để chúc người khác may mắn, bạn có thể nói "Break a leg!" hoặc "Finger crossed!".
Cán bộ phòng giáo dục huyện bị tố cáo nhận tiền tỷ của thí sinh
20:05:13 19/11/2018
Xem xét đơn nặc danh đúng với dư luận phản ánh, Sở Nội vụ Quảng Ngãi yêu cầu huyện Bình Sơn xác minh cáo buộc cán bộ nhận hối lộ.
GS Trần Hồng Quân: 'Hàng chục năm rồi, người thầy vẫn còn quá khổ'
20:01:48 19/11/2018
Nguyên Bộ trưởng Giáo dục nhắc lại vấn đề cải thiện thu nhập cho nhà giáo là cấp thiết, bởi ngành giáo dục cần giữ chân được người giỏi.
Hà Tĩnh: Tặng giấy khen của Giám đốc Sở GD&ĐT đến cô học trò nghèo trả lại của rơi
19:52:26 19/11/2018
Sáng ngày 19/11, Giám đốc Sở GD&ĐT Hà Tĩnh đã trao tặng giấy khen cho em Trần Thị Tùng Lâm (học sinh lớp 8C, Trường THCS Cẩm Hòa, huyện Cẩm Xuyên) vì đã có hành động cao đẹp “Nhặt được của rơi, tìm người trả lại”.
Bộ trưởng Bộ GD&ĐT gửi thư chúc mừng nhân dịp 20/11
19:50:57 19/11/2018
Nhân dịp kỷ niệm Ngày Nhà giáo Việt Nam 20/11, Bộ trưởng Phùng Xuân Nhạ đã gửi thư chúc mừng cán bộ, giáo viên, nhân viên đã và đang công tác trong ngành Giáo dục. Xin trân trọng giới thiệu bức thư.
Đại học muốn tự chủ phải công khai tỷ lệ sinh viên ra trường có việc làm
19:49:14 19/11/2018
Ngoài việc được tự xác định mức học phí, các trường sẽ được chủ động mở ngành đào tạo khi đáp ứng đủ điều kiện của Luật Giáo dục.
Thanh Hóa: Buồn vui sau bục giảng của cô giáo hơn 30 năm gắn với sự nghiệp trồng người
16:33:53 19/11/2018
Dù có một hoàn cảnh đặc biệt khó khăn, chồng qua đời sớm, một mình phải chăm sóc người con bị tật nguyền thế nhưng hơn 30 năm qua, cô Nguyễn Thị Hằng (Trường Tiểu học Điện Biên 1, TP Thanh Hóa) luôn hoàn thành nhiệm vụ, nhiều năm liên t...
TPHCM nghiên cứu chính sách miễn học phí THPT
16:26:13 19/11/2018
Một trong các cơ chế đặc thù của TPHCM là được tự quyết về phí, do đó thành phố đã tính đến miễn học phí cho THCS, theo lộ trình sẽ tiến tới miễn giảm học phí cho THPT.
Tặng phong bì: Nặng nghĩa vụ, nhẹ tri ân!
16:24:13 19/11/2018
Việc tặng quà bằng phong bì cho giáo viên dịp 20/11 đang được "phổ thông hóa". Nhanh, gọn, tiện như lý lẽ của nhiều thì việc tặng phong bì cho nhà giáo khó tránh tâm lý nặng nghĩa vụ, nhẹ tri ân.
Hình ảnh lớp mẫu giáo tư thục đầu tiên ở Việt Nam
16:21:05 19/11/2018
Nhiều năm gần đây, làn sóng giáo dục sớm của thế giới tràn mạnh mẽ vào Việt Nam nhấn mạnh đến tầm quan trọng của giáo dục ở bậc mầm non. Ít ai biết, lớp mẫu giáo theo tư tưởng giáo dục sớm, xem trẻ là trung tâm đã từng được xây dựng ở V...
Trẻ béo phì Việt Nam sẽ đối mặt với tương lai bệnh tật
10:03:41 19/11/2018
Béo phì là nguyên nhân dẫn tới nhiều loại bệnh nguy hiểm cướp đi sự sống bệnh nhân. Trong bối cảnh tỷ lệ trẻ bị béo phì đang tăng vọt ở Việt Nam, chuyên gia y tế nước ngoài cảnh báo thế hệ này sẽ đối mặt với thảm họa bệnh tật nếu không ...
Gia đình - nguồn cảm hứng sống của những mầm non vươn lên từ gian khó
09:39:58 19/11/2018
Một nữ sinh đại học sinh ra đã không có tay, một nam sinh biết kiếm tiền từ khi học lớp 6 để chăm sóc cho cha bị bệnh và em trai, một nữ sinh suy nhược và trầm cảm kéo dài... đều được tiếp thêm sức mạnh từ những người cha, người mẹ, ngư...
Những cách nói thay thế 'Sorry'
08:40:12 19/11/2018
"Oh, my bad" là một trong những câu mà bạn có thể dùng khi nhận lỗi, thay vì dùng từ "sorry" quen thuộc.
Khẩn: Nếu thời tiết diễn biến phức tạp, trường học TPHCM chủ động cho học sinh nghỉ học
08:38:22 19/11/2018
Các cơ sở giáo dục, trường học ở TPHCM chủ động báo cáo và cho phép học sinh nghỉ học trong trường hợp thời tiết diễn biến phức tạp, không đảm bảo an toàn cho các hoạt động giáo dục.
Thầy giáo làng thầm lặng sau những tấm bằng khen quốc gia
08:35:06 19/11/2018
Hơn 10 năm gắn bó với nghiệp “trồng người” thầy giáo Nguyễn Bá Tư (Trường THPT Nông Cống 3, Thanh Hóa) không chỉ giúp học sinh vùng quê nghèo Nông Cống chinh phục được những giải thưởng mang tầm cấp tỉnh, cấp quốc gia mà còn giúp bao th...
Lấy chỉ số hạnh phúc, chỉ số tiến bộ làm thước đo chất lượng giáo dục
16:01:04 18/11/2018
Thầy Nguyễn Văn Hoà - Chủ tịch Hội đồng quản trị Trường THCS&THPT Nguyễn Bỉnh Khiêm - Cầu Giấy nói: “Chúng tôi lắng nghe cảm xúc của học sinh, hiểu được từng cá thể học sinh, tôn trọng học sinh và từ đó giúp cho các con tiến bộ. Chúng t...
Harry Potter trở thành… giáo trình luật tại trường đại học Ấn Độ
15:50:19 18/11/2018
Sinh viên tại một trường đại học luật tại Ấn Độ sẽ được học những kiến thức chuyên ngành thông qua những ví dụ trong bộ truyện nổi tiếng thế giới - Harry Potter.
Áp lực nghề giáo: Xếp ngang phi công, chữa cháy và y tế
15:46:01 18/11/2018
Tại hội thảo về "Áp lực lao động nghề nghiệp của giáo viên Việt Nam hiện nay", do Viện nghiên cứu Hợp tác phát triển giáo dục phối hợp tổ chức mới đây tại Hà Nội, PGS.TS Trần Kiều - Chủ tịch Hội Khoa học Tâm lý Giáo dục Việt Nam cho hay...
“Vì sao tư chất người Việt lại chỉ được thắp sáng khi ở nước ngoài?”
15:41:13 18/11/2018
"Khi ở Việt Nam, tôi bị đánh giá là một học sinh trung bình yếu, nhưng khi qua Đức tôi không đến nỗi nào. Và không chỉ tôi, nhiều người Việt khi ra ngoài cũng như vậy. Vì sao tư chất của người Việt lại chỉ được thắp sáng khi ở nước ngoà...
Trò hư tại thầy hay con hư tại mẹ?
11:03:07 18/11/2018
Vài năm trở lại đây, đời sống giáo dục luôn nóng bỏng khắp các diễn đàn. Từ chuyện học hành đến chuyện thi cử đều xảy ra những bi hài kịch dở khóc dở cười. Mối quan hệ giữa nhà trường và gia đình vốn lỏng lẻo, thì hôm nay lại bị tác độn...
Tiếp sức người Thầy - một chương trình giàu tính nhân văn
10:52:26 18/11/2018
“Tiếp sức người Thầy” là một chương trình ý nghĩa, giàu tính nhân văn được ngành giáo dục và đào tạo tỉnh Kiên Giang triển khai từ năm 2011 đến nay. Từ chương trình này, nhiều cán bộ, giáo viên đã nhận được sự hỗ trợ để vượt qua khó khă...
"Khi cánh cửa trường học mở ra, cánh cửa tù khép lại"
10:44:32 18/11/2018
Mỗi em là hoàn cảnh, có em cha chết, mẹ bán vé số; có em mẹ làm nghề mại dâm, cha đi tù… nhưng thầy cô giáo vẫn kiên trì giành giật với đời từng học trò
Vì sao sinh viên “chật vật” khi học tiếng Anh trong trường Đại học?
09:16:56 18/11/2018
Việc thiếu trang thiết bị, các phòng học đa năng tiếng anh theo chuẩn quốc tế khiến nhiều sinh viên tại các trường Đại học, Cao đẳng ở Việt Nam gặp khó khăn trong việc học ngoại ngữ. Để hỗ trợ nâng cao chất lư...
Đại biểu đề xuất: Xong lớp 9 có thể liên thông vào đại học?
09:12:47 18/11/2018
Thảo luận dự án Luật Giáo dục, ĐB Lê Quân (Hà Nội) cho rằng nếu học hết lớp 9 vào học nghề, 18-19 tuổi có thể gia nhập thị trường lao động. Sau đó, có thể học liên thông lên cao hơn.
Sinh viên Việt Nam "chi" 881 triệu USD để du học tại Mỹ
09:08:50 18/11/2018
Một báo cáo mới được công bố của Viện Giáo dục Quốc tế (IIE) cho thấy sinh viên Việt Nam đang học tập tại Mỹ đã đóng góp 881 triệu USD cho nền kinh tế nước này.
Cô giáo trẻ nấu cơm cho hàng trăm trò nghèo
09:00:33 18/11/2018
Ngoài giờ lên lớp, cô Dung tranh thủ vận động thêm người dân trong xã mỗi người một ít để tổ chức bữa ăn.
Tuyên dương 48 thầy cô giáo hết lòng vì học sinh khuyết tật
17:46:19 17/11/2018
Chương trình "Chia sẻ cùng thầy cô" 2018 vừa diễn ra tại Hà Nội đã tuyên dương 48 thầy cô giáo hết lòng vì học sinh khuyết tật.
Nhà trường Anh cấm học sinh mặc đồ hiệu đến trường
17:40:29 17/11/2018
Một trường trung học ở Merseyside đã đưa ra luật cấm học sinh mặc những chiếc áo khoác có nhãn hiệu thiết kế đắt tiền đến trường học, để ngăn chặn các trường hợp “phân biệt đối xử”.
Trao 700 triệu đồng cho 520 sinh viên, học sinh tại Bến Tre
17:07:34 17/11/2018
Ngày 16-11, tại trường PTTH Quản Trọng Hoàn, xã Thạnh An, huyện Mỏ Cày Nam (Bến Tre), Tập đoàn Thành Thành Công (TTC) và nhóm từ thiện của bà Mai Thị Hạnh, phu nhân nguyên Chủ tịch nước Trương Tấn Sang đã trao học bổng có tên “TTC- Nâng...
Chương trình "Chia sẻ cùng thầy cô" vinh danh thầy giáo dạy người khuyết tật Hà Tĩnh
17:02:08 17/11/2018
Thầy giáo Bùi Hữu Hùng - giáo viên Trung tâm Dạy nghề, giới thiệu và giải quyết việc làm cho người khuyết tật Hà Tĩnh vừa vinh dự là 1/48 nhà giáo tiêu biểu được vinh danh tại chương trình "Chia sẻ cùng thầy cô 2018" diễn ra ở Hà Nội.
Sinh viên sư phạm và những câu chuyện đẹp
16:55:59 17/11/2018
Bạn bè tặng nhau bịch muối để tình bạn đậm đà hơn, cô giáo trẻ với những bài văn làm cả cô và trò cùng bật khóc… những câu chuyện giáo dục ấm áp được chia sẻ trên một Fanpage của sinh viên sư phạm.
Vụ kỷ luật 8 học sinh xúc phạm giáo viên trên Facebook: Hiệu trưởng xin rút kinh nghiệm
16:48:10 17/11/2018
Từng thành viên trong Hội đồng kỷ luật Trường THPT Nguyễn Trãi (Thanh Hóa) đã tự kiểm điểm bản thân, do sự bức xúc về hành vi của học sinh mà đưa ra quyết định còn vội vàng. Hiệu trưởng nhà trường xin rút kinh nghiệm, tự kiểm điểm sâu s...
Báo Lao Động đoạt Giải A báo chí về "Vì sự nghiệp giáo dục Việt Nam"
16:35:39 17/11/2018
Sáng 17.11, giải báo chí "Vì sự nghiệp giáo dục Việt Nam" năm 2018 đã được trao cho 43 tác phẩm ở 4 loại hình báo chí, trong đó có 4 giải A, 8 giải B, 11 giải C và 20 giải Khuyến khích.
Giáo viên chua xót bỏ nghề đi bán hàng online, đi xuất khẩu lao động: "Em sắp thoát rồi chị ạ!"
16:30:48 17/11/2018
Cận kề 20.11, cô giáo Dương Thị Phương Thảo nghẹn ngào chia tay một đồng nghiệp với hàng chục năm kinh nghiệm, đạt giáo viên giỏi cấp quận đã rời bục giảng đi xuất khẩu lao động vì không thể chịu được áp lực trong nghề với lương tháng c...
VOV đoạt 4 giải Báo chí toàn quốc “Vì sự nghiệp giáo dục Việt Nam”
16:25:32 17/11/2018
43 tác giả, nhóm tác giả đã được trao giải Báo chí toàn quốc “Vì sự nghiệp giáo dục Việt Nam”, trong đó VOV có 4 tác phẩm được nhận giải.